Το "Οχι" που στοιχειώνει

Η σημερινή μέρα, εκτός από ημέρα μνήμης, είναι μια πολύ καλή αφορμή να αναλογιστούμε μεγέθη και καταστάσεις, να κάνουμε μια ενδοσκόπηση και να αντιληφθούμε τη θέση και τις δυνατότητές μας. Είναι μια ευκαιρία να διδαχτούμε από το παρελθόν μας, υπό την προϋπόθεση ότι δε θα συνεχίσουμε να ζούμε από και για το ένδοξο χθες, αλλά το τελευταίο θα αποτελέσει οδηγό για το μέλον, ενταγμένο πάντα στο ιστορικό του πλαίσιο, χωρίς να εξελιχθεί σε αντικείμενο διαμάχης με βάση προθύστερα κριτήρια και μεταχρονολογημένα ιδεολογήματα.

Ας ξεκινήσουμε με κάποιες απλές παραδοχές οι οποίες (θα έπρεπε να) είναι αυτονόητες: Πρώτον, η 28η Οκτωβρίου 1940 είναι μια από τις πιο χρυσές σελίδες της Ιστορίας μας, καθώς αντανακλά χαραρκτηριτικά όπως ο πατριωτισμός, η αυταπάρνηση και η ομοψυχία. Είναι, σε τελική ανάλυση, μια νίκη ενός μικρού κράτους απέναντι σε ένα σαφώς μεγαλύτερο και ισχυρότερο, το οποίο με έπαρση διεκδίκησε κάτι το οποίο δεν του ανήκε. Είναι, λοιπόν, μια νίκη – παράδειγμα για κάθε χώρα ανάλογων "κυβικών", μια από τις ιστορίες με τις οποίες κάθε ηγέτης θα επεδίωκε να εμπνεύσει το λαό του (δεν είναι τυχαία, άλλωστε, η περίφημη ρήση του Winston Churchill περί ηρώων και Ελλήνων). Ως προς την "πατρότητα" αυτού του "Οχι", νομίζω πως τα κοινωνικοπολιτικά στερεότυπα έχουν πλέον κατά πολύ αμβλυνθεί: Το "Οχι" ανήκει και στον Ιωάννη Μεταξά και στους Έλληνες: Χωρίς τον πρώτο, ο όποιος αγώνας των στρατιωτών θα ήταν καταδικασμένος, αφού θα βρίσκονταν προ τετελεσμένων γεγονότων, ενώ, χωρίς τους δεύτερους, η άρνηση του Έλληνα πολιτικού θα ήταν άνευ ιστορικού αντικειμένου. Τέλος, οι πολιτικές πεποιθήσεις του Μεταξά είναι παντελώς αδιάφορες στο υπό εξέταση θέμα: Όπως (σε ελεύθερη απόδοση) είχε πει και ο Γιώργος Σεφέρης, κανένα αυταρχικό καθεστώς δεν νομιμοποιείται από τις θετικές του πράξεις και καμία θετική πράξη δεν αμαυρώνεται από το αυταρχικό καθεστώς που προέβη σε αυτή. Μάλιστα, συκεκριμένα για την Εθνική αυτή Επέτειο, ο νομπελίστας ποιητής και διπλωμάτης αναφέρει επίσης ότι "Όταν ήρθε η 28η, (σ.σ. ο Μεταξάς) δεν μπόρεσε να ιδεί ότι τότε μόνο, και όχι στις εορτές του Σταδίου, ολόκληρος ο λαός ήταν μαζί του, μαζί με την απάντηση που έδωσε στον Grazzi την αυγή. Δεν μπόρεσε να καταλάβει ότι η ημέρα εκείνη δεν επικύρωνε αλλά καταργούσε την 4η Αυγούστου". (Χειρόγραφο Σεπτεμβρίου. ‘41).

Πέρα, όμως, από τα παραπάνω, χρήσιμο είναι να εξετάσουμε πώς επιδρά σε εμάς σήμερα αυτό το "Οχι", τι χαρακτήρες διαπλάθει και πού μας οδηγεί. Δυστυχώς, το έπος του 1940, όπως και πολλά άλλα γεγονότα της Ιστορίας μας, δεν έτυχε ορθής αξιολόγησης, πολλώ δε μάλλον ορθής ερμηνείας. Ο αρνητισμός ως προδιάθεση υπήρχε και πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η επιτυχία, όμως, του 1940 τον εδραίωσε ως βασική συνταγή που θα μας οδηγούσε σε ανάλογα επιτεύγματα: Πιστέψαμε ότι το "οχι" πρέπει να είναι ο κανόνας στην εξωτερική μας πολιτική και τις διμερείς μας σχέσεις, μάθαμε να αντιμετωπίζουμε δικαίως και αδίκως τους γύρω μας λαούς με καχυποψία αντί της καλοπιστίας (η οποία σε καμία περίπτωση δεν εξισώνεται με την αφέλεια), με αποτέλεσμα μια αλλοπρόσαλλη παρουσία σε διεθνές επίπεδο, όπου συνήθως το "Greek way" εμφανιζόταν και υποχωρούσε με τον ίδιο πάταγο όταν τα πράγματα γίνονταν σοβαρά. Η άρνηση ως προδιάθεση, βέβαια, δεν παρέμενε εκτός των τειχών, έγινε σημαία κάθε κοινωνικής ομάδας απέναντι σε κάθε αλλαγή των κοινωνικοπολιτικών δομών της χώρας, είτε αυτή προσανατολιζόταν προς το καλύτερο, είτε προς το χειρότερο. Έτσι, λοιπόν, το "οχι" κατέστη ένδειξη ισχύος και δυναμισμού, ενώ, αντίθετα, το "ναι" θεωρήθηκε χαρακτηριστικό δειλίας και υποχωρητικότητας.

Από ένα ηρωϊκό και περήφανο "Οχι", επιβεβλημένο και από τις τότε ισχύουσες συνθήκες, αλλά και από το διαχρονικό χρέος απέναντι στην Πατρίδα, φτάσαμε σήμερα στο "οχι" της αδιαλλαξίας, του μανιχαϊσμού και της μονομέρειας, από το "Οχι" που ένωσε το λαό, βρεθήκαμε στο "οχι" που τον διχάζει. Είναι, λοιπόν, μια από τις τελευταίες μας ευκαιρίες να αλλάξουμε αντιμετώπιση απέναντι στους γύρω μας, απέναντι στην κοινωνία, απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό, είναι η στιγμή που πρέπει να επιλέξουμε θετικές πρωτοβουλίες σε κάθε πτυχή της ζωής μας, να πούμε δηλαδή "Ναι" στην αλλαγή, οχι για την αλλαγή αυτή καθεαυτή, αλλά για να επιστρέψουμε σε τροχιά προόδου. Αλλιώς, εμμένοντας στο σημερινό μας τέλμα, πολύ φοβάμαι ότι οι στίχοι του Κ.Π. Καβάφη θα γίνουν πιο επίκαιροι από ποτέ:

"Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα
που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Οχι
να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει
έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα

πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.
Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Αν ρωτιούνταν πάλι,
όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει
εκείνο το όχι -- το σωστό -- εις όλην την ζωή του."
(che fece... il gran rifiuto, 1901)